Soyadı Kanunu, her Türk vatandaşına bir soyadı taşıma yükümlülüğü getiren 2525 sayılı kanundu ve 21 Haziran 1934 tarihinde kabulü, toplumsal alanda yapılan Atatürk ihtilallerinden en kıymetlilerinden biriydi…
Kanunun hedefi o güne kadar bireylerin ön isimlerinin yanında bir soyadı yerine dinî, toplumsal ve ailevi unvanlar taşımalarının yol açtığı olumlu ya da olumsuz ayrımcılığı ortadan kaldırmaktı…
Kanun tıpkı vakitte nüfus süreçleri, askere alma, okul kaydı, tapu süreçleri üzere alanlarda yaşanan karışıklıkları ortadan kaldırmaya yaradı. Bu yasanın akabinde çabucak sonra 26 Kasım 1934 günü çıkarılan Kanun’la “ağa”, “hacı”, “hafız”, “hoca”, “efendi”, “bey”, “beyefendi”, “hanım”, “hanımefendi”, “paşa”, “hazret” üzere unvan ve lakapların kullanılması yasaklanacaktı.
Kanun 24 Kasım 1934 tarihinde TBMM tarafından oy birliği ile kabul edildi…
ATATÜRK’ÜN VERDİĞİ İSİMLER VE SOYADLARI
Soyadı kanunu çıktıktan sonra herkes soyadını Atatürk’ten almak için adeta yarışıyordu…
Atatürk’ün sofrasında en fazla oturma unvanına sahip gazeteci milletvekili Falih Rıfkı kanunun çıkışının sonraki gün sabah drama mecmuasını açıp birinci sayfalarda en sempatik kelimeyi soyadı olarak belirledi.
Akşam sofrada Atatürk kendisine serzenişte bulundu, “Sen kendine soyadı bulmayı bırakmadın” dedi. Atay’ın karşılığı, “Her gün yazıyorum, sizin bu işe ne kadar kıymet verdiğinizi bildiğimden bir gün bile geç kalmak istemedim.” diye yanıtladı. Meğer Atatürk soyadı vermeyi pek severdi.
MAREŞAL FEVZİ ÇAKMAK
Genelkurmay Lideri Fevzi Paşa aile geleneği olduğu için “Çakmak” soyadında ısrar etti. Atatürk hiç hoşlanmadı fakat kendisini kırmadı. “Çakmak… Bir Kumandan için hiç de güzel değil!” dedi. Çünkü karşısındakinin hal çevirisini ve başından geçen olaylara uygun bir soyadı takmayı hakikat buluyordu…
OSMAN GRANDİ
Dilin geliştirilmesiyle uğraşmayanlardan biri de Osman Beyefendi idi. Soyadını Grandi olarak belirlemişti. Saf içi dışı bir, düzgün bir insandı. Dışişlerinde vazifeliydi. Grandi Mussolini’nin Dışişleri Bakanının ismiydi. Bir akşam Atatürk kendisine “Ne taşıyorsunuz bu soyadını” diye sordu. Osman Grandi’nin cevabı, “Çok eskidir, tarihidir, efendim” oldu. Atatürk, “Ne imiş tarihi bakalım?” diye ısrarcı oldu.
– Efendim cedlerimizden biri gemi ile Mısır’dan geliyormuş, teknenin kaptanı imiş, yolda büyük bir fırtına çıkmış, imdat gelinceye kadar içindekilerin hepsi boğulmuşlar. Ama ceddim grandi direğine çıktığı için kurtulmuş soyadımızın kıssası budur.
Atatürk sesinin tonunu yükseltti:
– Ne? Ne? Bütün gemidekiler boğulduktan sonra yalnız kendi canını kurtaran kaptanın anısı mı olur? Beyefendi yalnız bu sebeple bırakınız da bir Türkçe isim takınız…
HERKES SOYADINI ATATÜRK’TEN ALMAK İSTİYORDU.
Atatürk General Fahrettin Altay’a Türk Generalleri ortasında en uzun uzunluklu olduğu için Altay Dağına benzetmek istediğinden Altay soyadını layık gördü…
BELLETEN
Türk Tarih Kurumu kurulduğundan beri bir belleten, bir bülten, o zamanki tabiriyle bir mecmua dergi çıkarmak fikri vardı. Bir gün Afet Hanım Türk Tarih Kurumu Sekreteri Uluğ İldemir’i köşke çağırdı. Çağrılma nedeni bülten konusuydu. Sohbet başlarken Atatürk salonu girdi.
– Ne konuşuyorsunuz?” dedi ve mevzuyu öğrendikten sonra “Bülten nedir?” diye sordu. Afet İnan, “Bülten, yazıların çıktığı bir dergidir” diye yanıtladı. Atatürk masasına geçti, “Gelin şunu araştıralım” dedi.
Kütüphane müdürüne sözlükleri getirttirdi. Küçük Larus geldi, Büyük Larus geldi, bakıldı, bülten sözü nereden geliyor diye araştırıldı.
Bülten Fransızca’ya, İtalyanca’dan geçmiş, İtalyanca’ya Latince ’den. Latince’si, damga, bilmem ne manasına geliyor…nihayet Atatürk Pekarski’nin Yakut Lügat’ini getirtti. Aşağı üst buna misal, tıpkı manası taşıyan sözlere var. Biz bunları konuşurken Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu geldi. Atatürk, “Gel Saraçoğlu, biz bültenin Türkçe ’sini araştırıyoruz sende bak gel” dedi.
Uzun uzun konuşuldu ve nihayet belle, doküman derken Atatürk kağıdın üzerine “BELLETEN” diye yazdı ve Uluğ İldemir’e uzattı, “Mecmuanın ismini bu türlü yaparsınız” diye gülümsedi.
BOZKURT
2 Ağustos 1926 günü, Midilli adası yakınlarında, “Bozkurt” isimli kömür yüklü Türk gemisi ile “Lotus” isimli Fransız ticaret gemisi çarpışmıştı. Bozkurt Gemisi batarken 8 Türk gemicisi de kaybolmuştu. Kazada ölenlerin ailelerin şikayeti üzerine başlatılan soruşturma sırasında, Bozkurt gemisinin kaptanı Hasan ve Lotus gemisinin kaza sırasındaki misyonlu süvarisi Desmons tutuklanmıştı. Yargılama başladı 15 Eylül’de sonuçlandı; dikkatsizlik ve tedbirsizlik vefata neden olmaktan Hasan 4 ay mahpus ve Desmons da 80 gün mahpus ve 22 lira para cezasına çarptırıldı.
Fransa, kendi vatandaşını Türk mahkemesinin yargılamasına şiddetle karşı çıkmış ve çabucak özgür bırakılmasını istemişti. Türkiye, Fransa’nın verdiği notayı reddederek; Türk adliyesinin bu davaya bakmaya hakkı olduğunu ve bağımsız mahkemenin aldığı kararın değiştirilmesinin mümkün olmadığını ileri sürdü. Daha sonra, her iki ülke ortasında anlaşarak, mevzuyu Lahey Milletlerarası Adalet Divanı’na götürmeye karar verdi.(1927)
Bozkurt-Lotus Davasının memleketler arası bir nitelik kazanması sonucunda, Türkiye’yi periyodun Adliye Vekili ve Hukuk Devrimi’nin Mimarı Mahmut Esat savunmak istedi. Lahey’de Türkiye’yi başarılı bir biçimde savunan ve Adalet Divanı’na Türk tezini kabul ettiren Mahmut Esat’ın bu davayı kazanmasıyla birlikte, devletler ortası hukuk alanında Türkiye’nin Batı devletleri ile eşit seviyede olduğu eylemsel olarak ispatlanmış oldu. Mahmut Esat’ın bu başarısı nedeniyle Atatürk, Ona “Bozkurt” soyadını verdi.
DİRİK
İran Şahı İstek Pehlevi Atatürk’ün Konuğu olarak Türkiye’yi Ziyarete gelmişti. Ege gezisi sırasında tanıştığı İzmir Valisi Kazım Paşa’yı dinç ve hareketli görünce konuştuğu Azeri Türkçe’siyle “Maşallah Sen Dirik Paşa” demişti. “Dirik” yani ‘Canlı’sözcüğü Atatürk’ün çok güzeline gitti ve 10 Aralık 1934 tarihinde Dirik soyadını verdi…
TANRIKUT METE, GÜRARI, ERGÜVEN
Atatürk yanında bulunan ve “Onlar benim çocuklarım” dediği hizmetlilerine çok güvenirdi…
Selanikli olan iki berberinden Mehmet’e “Tanrıkut Mete”, Rıdvan’a da “Gürarı” soyadlarını vermişti. Sofracıbaşı İbrahim Beyefendi çok emniyetli bir kişi olduğundan soyadı Atatürk tarafından “Ergüven” olarak belirlendi.
GÜRER
19 Mayıs 1919 da kendisiyle birlikte piyade yüzbaşı rütbesiyle ve yaveri olarak Samsun’a çıkan Cevat Bey’e “Gürer” soyadını verdi
Atatürk yakın arkadaşı Ali Fethi çok sever ve sayardı. Kendisine OK: Akıl, zekâ; YAR: dost, arkadaş, kök manasına gelen sözlerden oluşan “Okyar” soyadını layık gördü…
Atatürk’ün Ali Fethi Okyar’a dostluğunu tabir etmek için verdiği soyad ve isminin manasını açıklaması
Doktoru İbrahim Tali Beyefendi idi. Hastalıklarında kendisine güvenirdi. “Öngören” soyadını verdi. İbrahim Tali beyin önden gelirliği ve önden yürürlüğünü taktir etmişti…
Başbakan Recep Beyefendi prensip sahibiydi. Bildiği mevzularda asla ödün vermeye kişiliğiyle tanınıyordu. Dik başlı ama yürekli, halkın dört dörtlük dediği tipten biriydi. O nedenle kendisine “Pek-er” yeterli adam manasını taşıyan Peker soyadını verdi.
SAYDAM
Dr. Refik Beyefendi yaptıklarını söylememek ancak söyledikleri yapmak tevazu ve azmine sahipti. Atatürk şeffaflık manasına gelen soyadını Dr. Refik Bey’e verirken memnundu ve şöyle demişti:
“Ben Ona niye Saydam dedim, O içi dışı bir, tertemiz bir insan pırlantasıdır da ondan…”
İŞER/ERİŞ
Atatürk İş Bankası Genel Müdürü Muammer Bey’e işinin eri bir insan olduğundan ona “İşer” soyadını vermişti. Sonradan yanlış manalara çekilen bu isim “Eriş” olarak değiştirilmişti…
SALİH ŞİRRET
Atatürk, Trakya’dan köylerden gelen bir şikayet üzerine 23 Aralık 1930 günü Kemalköy (Doğanca)’e gitmişti. Köy halkı, Atatürk’ün yakından tanıdığı çeltikçi Karabekir’in, çeltik ekerken sığır yolunu çeltik alanı içine soktuğu, hayvanların bu meradan istifade edemediğini ve sıtma hastalığından yakınıyorlardı.
Çeltikçi Karabekir ise kendisinin Edirne ve yöresinde çeltik ziraatını başlatmak suretiyle yeni iş alanı açtığını ve işsiz köylüye iş temin ettiğini pirinç ziraatının memleket iktisadına olan katkısından örnekler vererek anlatırken, köylülerden Salih isminde bir ikide bir lafa karışırmış, adamın lafa karışmasına kızan Gazi köylüye sert bir biçimde hitap etmişti:
“Sus teğe Şirret adam”
Köylü Salih’in ismi Şirret Salih olmuş ve soyadı kanunu çıkınca soyadını Salih Şirret olarak almıştı. Salih Şirret soyadından kelam edildiğinde yıllar uzunluğu, “ Bu soyadını bana Atatürk verdi” diyerek öğündü…
TANRIÖVER
Hamdullah Suphi Beyefendi Romanya’da Büyükelçi iken Türkiye’de 21 Haziran 1934’de Soyadı Kanunu kabul edilmişti. Hamdullah Suphi Beyefendi ve baba tarafından bütün erkek akrabaları eski aile isimleri olan “Kocamemi” yi soyadı olarak almayı düşünmüşlerdi.
Çankaya Köşkü’nde konuktu. Sohbet sırasında Atatürk kendisine sordu:
– Hangi Soyadını aldın?
– Eski bir aile ismimiz vardır, Kocamemi
Atatürk Memi’nin, Memo ve Memiş üzere Arapçadan geldiğini söyledi ve ekledi;
– Ben sana tam bir Türkçe bir isim vereyim Hamdullah’ın çevirisi “Tanrıöver”dir”
Atatürk bu ismi kendi eliyle kağıda yazdı, kağıdı sofranın üstünde duran geniş bir tasın içine koydu ve “Her ikisini de yadigar olarak sakla” dedi.
ÜSTÜNDAĞ
İstanbul Valisi ve Belediye Lideri Muhiddin Beyin oğlunun sünnet düğününe geldiğinde yatağında yatmakta olan çocuğu okşadı ve sordu
– Oğlum ismin ne senin?
– Üstün
– Üstün, Üstün nedir?
– Efendim Üstün çok yüksek bir şeydir
– Dağ dağ üzere aslanların dolaştığı bir yerdir.
O çocuksu anlatıştan çok hoşlandı, gülümsedi ve çocuğun kelamını ettiği “Dağ” sözüne de dikkate alarak, soyadını belirledi. Muhiddin Üstündağ…
ÖZMEN / ARI
Hüseyin Beyefendi uzun yıllar Cumhurbaşkanlığında hizmet eden biriydi. Kendisine Özmen soyadını Atatürk vermişti. Kendisi üzere öbür hizmetlilerin de soyadlarını Ulus Gazetesi’ne vermiş, bunlar orada basılmıştı.
Bir gün yaverlerden biri Hüseyin Beyefendiye, “Seni Atatürk çağırıyor” dedi. Vakit kaybetmeden Atatürk’ün huzuruna çıktı. Atatürk, Lisan Kurultayı Üyeleri ile oturmuş, yemek yiyor, lisanın üzerinde konuşuyorlardı. Hüseyin Beyefendi salona girdiğinde Atatürk’ün kızgın olduğunu fark etti. Kendisini görünce eli ile işaret edip yanına çağırdı. Hüseyin Beyin dehşetten dizleri titriyordu
– Sen ne yaptın?” diye bağırınca Hüseyin Beyin yüzü bembeyaz kesildi, kekeleyerek;
– Kabahatim neymiş Paşam? Ben bir şey yapmadım” diyebildi.
– Ne olacak Abidin Bey’in (Milli Eğitim Bakanı) soyadını almışsın!
Hüseyin Beyefendi zahmetle konuşabildi:
– Aman Paşam buyruklarınız üzerine Ulus Gazetesi’nde isimlerimiz çıktı. Siz verdiniz bana bu soyadını.
Hüseyin Beyefendi terden sırılsıklam olmuştu.
Hemen bir Ulus gazetesi getirin! diye sesini yükseltti.
Ulus gazetesi getirildi, Atatürk çabucak inceledi ve Abidin Bey’e dönerek, “Sen haksızsın bu işte, ben vermişim bu soyadını” diye sesini yükseltti.
AYGEN
Atatürk, 9 Şubat 1923 günü Edremit’ydi, eşi hekim olan Mahu Aygen’in konutunda eşi Latife Hanım’la birlikte konuk olmuştu…
1936 yılı olmuştu. İstanbul’da Mahu Hanımın kardeşinin üyesi olduğu Ateş-Güneş Kulübüne uğramıştı. Mahu Hanım da tesadüfen oradaydı….
Atatürk salona girdi, gidip Mahu Hanım’ın yanındaki koltuğa oturdu.
Etrafındakilere “Soyadı aldınız mı?” diye sordu. Birebir soruyu Mahu Hanım’a da yöneltti.
– Hayır, Paşam şimdi almadım. Aybüke almayı düşünüyorum.
Atatürk kısa bir mühlet düşündü, “Bunu Aybuka yapalım” dedi.
Peki, emredersiniz, dedi ve çabucak akabinde “Beni tanıdınız mı?” diye sordu.
Atatürk yüzüne baktı, “Aaa… Çok değişmişsiniz” dedi.
– Evet, Paşam, bende çok değişiklik oldu, 25 kilo verdim ve saçlarım sarıydı, artık kestane…
– Tebrik ederim, bu kadar kilo vermek büyük muvaffakiyet…
Sohbet uzun sürmedi, Atatürk niyetli olarak oradan ayrıldı.
Ertesi gün akşam 8’de Mahu Hanım sinemadan meskenine döndüğünde meskeninin kapısı çalındı. Kapıyı çalan Hasan İstek Soyak’tı; Atatürk’ten haber getirmişti.
– Gazi Hazretleri sofrada sizi yemeğe bekliyorlar, kaç saattir sizi arıyoruz, dün akşam soyadı için bir yanlışlık olmuş, Gazi üzülmüş, hem bir arada bir yemek yeriz, hem de yanlışlığı telafi ederiz…
Araba ile Dolmabahçe’ye gidildi. Atatürk deniz tarafında büyük bir salonda uzun bir masa etrafında kimi bireylerle oturuyordu. Mahu Hanım salona girdi, Atatürk sağ tarafındaki boş sandalyeye oturtuldu. Atatürk konuştu:
– Sizi çok bekledik, saat 9 olunca yemeğe oturduk, affedersiniz, dedi.
Mahu HanımIn karşısında Meclis Lideri Kazım Özalp, yanında Fethi Okyar oturuyordu. Onları ve sofrada oturanları tanıtarak, “Dil Kurumu” dedi ve ekledi:
Dün akşam size soyadı hakkında bir yanlışlık yaptım. Akşam geldim kitaplara baktım, meşgul oldum, uyuyamadım, ben bu türlü bir hanıma nasıl bu türlü bir isim verebilirim diye. Hem sizin nefis yemekleriniz üzere olamaz ise de bir yemek yemek, hem de bu yanlışlığı tashih etmek üzere davet etmek istedim
Mahu Hanım sofradaki tek bayandı sıkılmaya ve heyecanlanmaya başlamıştı ki; Atatürk çabucak mevzuyu değiştirdi.
– Artık bu isim problemini sonraya bırakalım, görüyorum ki çok sıkılıyorsunuz, sizi takdim edeyim, dedi
Ve anlatmaya başladı:
– Bundan 13 yıl önce Anadolu seyahatine çıktığım vakit karım Latife Hanım yanımda olduğu halde bütün Anadolu’yu dolaştım. Tek bir bayanla karşılaşmamıştım. Edremit’e geldiğimiz vakit hanımefendi, zannederim eşi bir hekimdi, bizi hanımlarla dolu bir cemiyetle karşıladı. Sayelerinde uygar bir gece geçirdik, hoş yemeklerini yedik, ancak hanımefendiyi üzmüşlerdi. Kendileri hazırladıkları halde halk bizi öbür bir yerde yatırmak istemişti. Belediye Reisine sordum. “Halk çok galeyana geldi sizi konuk etmek için, kimi Hilali Ahmer’e para bağışlıyor, kimi kapıda 5 kurban keserim diyorlar” dedi. Halbuki bilemiyorlardı ki benim orada hanımları erkeklerle bir ortada görmem 5 değil 1000 kurbana bedeldi.
“Üzülmeyin, son sözümü burada söyleyeceğim, oraya uyumak için gideceğim …dedim” dedi. ve Mahu Hanım’a dönerek “Öyle yaptım değil mi hanımefendi?” diye sordu.
Mahu Hanım şaşırdı. Atatürk, “Siz hatırlamıyor musunuz?” dedi. Aldığı karşılık, “Tabii ben hatırlarım Paşam, benim için çok değerli bir hatıra ve büyük bir erdem, nasıl unutabilirim” oldu.
Anısını tamalladıktan sonra, “Artık şimdi isim sorununa gelelim” dedi ve önündeki defterlerden bir kağıt kopardı. Bir şeyler yazarken, tıpkı vakitte anlatmaya başladı:
– Dün akşam sizden ayrıldıktan sonra düşündüm, geldim lügat’e baktım. Aybuka beyaz lale demektir. Biliyorum lakin tıpkı vakitte kelepçe manasına da geliyormuş. Ben bunu nasıl yaparım dedim. Bir isim bulmaya çalıştım. Hazır lisan kurumu da burada iken sizi de davet ettim. Aygen’i buldum. Lakin yeniden bir yanlışlık olmasın istiyorum. Aygen ne demektir diye onlara sordum.
O sırada Kazım Özalp Aygen’in ne demek olduğunu açıklamak isteyince Atatürk kendisine dönerek, “Sen sus, seninle dün akşam konuştuk” dedi ve önündeki kağıda yazarak kelamlarını sürdürdü:
“Ay akıl, gen geniş manasına gelir. Tam size nazaran bir isim” dedi ve kağıdı Manu Hanım’a uzattı.
Manu Hanım yüzündeki tebessüm, yüreğindeki şirin ve huzurlu onur kuşlarıyla kağıdı çantasına koyarak memnunluktan adeta havalara uçarak konutuna kondu…
