Türkiye’de ekonomik kriz derinleşirken, vatandaşlar krediler ve kredi kartlarıyla temel gereksinimlerini karşılamaya başladı.
Gıda eserlerinden akaryakıta kadar A’dan Z’ye her eser günaşırı zamlanırken, bu durum karşısında vatandaşın da dayanacak gücü kalmadı.
Bu duruma karşın AVM’ler ve restoranların ağzına kadar dolu olması, bilhassa iktidar yandaşları tarafından daima lisana getirilerek, iktisatta durumun yeterli olduğu imajı çizilmeye çalışılıyor.
Ancak ünlü ekonomist Mahfi Eğilmez’in geçmişte kaleme aldığı bu durumun neden olduğuna dair yazısı tekrar gündem oldu. Eğilmez o yazısında, berbat iktisada karşın AVM’lerin ve restoranların neden dolu olduğunu tek tek sıraladı.
Eğilmez, vatandaşların giderek berbatlaşan iktisat karşısında bu türlü bir reaksiyon verdiğini ve yüksek enflasyon nedeniyle yarın elde edemeyeceklerini düşündükleri için tüketime yöneldiklerini yazdı. İşte Eğilmez’in yine gündeme gelen o yazısı;
Türkiye iktisadının rekor seviyede kur artışı ve enflasyon yükselişi yaşadığı bir ortamda piyasadaki canlılık nasıl açıklanabilir?
Kur artışı ve enflasyon yükselişi olduğunda olağan şartlarda talepte düşüş olması gerekirken tam aykırısı oluyor, talep ve münasebetiyle harcamalar yükseliyor. Bu durum, fiyat artışının talepte düşüşe yol açacağını öne süren talep kanunuyla çelişkili üzere gözükse de aslında ortada bir çelişki yok. Zira kurun ve enflasyonun daima arttığı ortamda tüketiciler, ileride, bugünkü fiyatlarla bu malları bulamayacaklarını düşünerek, bugünden satın almaya yöneliyorlar (öne çekilmiş talep tesiri.) Böylelikle piyasada talep, arzı aşınca fiyatlar daha da yükseliyor, fiyatlar yükseldikçe de talep artıyor.
İnsanları tasarruf yerine harcamaya yönlendiren bir öbür itici güç faiz oranlarının enflasyon oranının altında olması. TÜİK’in açıkladığı TÜFE verisine nazaran yıllık enflasyon yüzde 70 dolayında görünüyor (ENAGrup’un açıkladığı enflasyon oranı yüzde 120 dolayında.) Buna karşılık bankaların mevduat sahibine önerdiği faiz yüzde 20’nin altında. Kur muhafazalı mevduat faizini hesaba katsak bile enflasyon oranına ulaşmak mümkün olmuyor. Bu durumda beşerler, tasarruf yapıp daima eriyen satın alma gücü yerine, harcamalarını artırmaya ileride daha da değerleneceğini düşündükleri malları satın almaya yöneliyorlar. Mallara yönelik talep arttıkça malın fiyatı da artıyor ve birbirini besleyen bir döngü içine giriliyor (negatif faiz nedeniyle paradan kaçış.)
Kur artışı ve enflasyon yükselişi insanların ellerindeki varlıkların (gayrimenkul, araba, beyaz eşya, her türlü elektronik eşya vb.) bedelini yükseltiyor. Beşerler, kendilerini zenginleşmiş hissediyorlar ve harcamalarını artırıyorlar. Hatta gelirleri harcama artışına kâfi olmasa bile borçlanarak imkânlarının üzerinde yaşamaya yöneliyorlar (servet tesiri.)
Vatandaşlık verilmesi uygulamasıyla birlikte Türkiye’de gayrimenkul alan yabancıların sayısında artış oldu. 2021 yılında yabancılara satılan konutlardan yaklaşık 5,6 milyar dolar meblağında direkt yabancı sermaye girişi gerçekleşti. Bu halde ortaya çıkan ek talep piyasanın canlı kalmasına katkı sağlıyor (ek talep tesiri.)
Ödemeler istikrarındaki net yanılgı ve noksan kalemine baktığımızda 2021 yılında 9 milyar dolara yakın, 2022 yılının birinci üç ayında da 5 milyar dolara yakın nereden geldiği bilinmediği için bu başlık altında sınıflandırılan girişler olduğunu görüyoruz. Demek ki Türkiye’ye kayıt dışı kalmış önemli bir döviz girişi kelam konusu. Piyasalarda karşılaştığımız canlılıkta bu kayıt dışı paraların harcanmasının da katkısı olduğu kuşkusuz (kayıt dışı harcama tesiri.)
Buraya kadar sayılan çeşitli tesirlerin yarattığı aksilikler sonucunda beklentiler de olumsuz hale dönüşüyor ve ileriye dönük harcama planları ve bütçeler yapılırken bu olumsuz beklentiler ister istemez planlara, bütçelere yansıtılıyor. Sonuçta gerçekleşmeler de beklentilerle paralel istikamette oluşuyor ve enflasyonu besliyor (olumsuz beklenti tesiri.)
Kamu kısmı, başta vergi indirimleri, düşük faiz uygulamaları ve teşvikler üzere çeşitli dayanaklarla bilhassa konut alımları başta olmak üzere harcamaları özendirici tesir yapıyor, talebin ve münasebetiyle harcamaların artmasını sağlayarak piyasa canlılığına katkıda bulunuyor (kamu takviyeleri tesiri.)
2021 yılında faiz dışı kamu harcaması artışı artış yüzde 32,8 ile yıllık ortalama enflasyon oranı olan yüzde 19,6’nın epey üzerinde gerçekleşmiş görünüyor. Bu süratli artışın nedenlerinden birisi son yıllarda gelişen hesap vermeme rahatlığının yarattığı israftır. Kamu özel işbirliği ismi altında yapılan projelerin yarattığı kara delikler kamu harcamalarının süratle artmasına ve enflasyona katkı yapmasına yol açıyor (kamu israfı tesiri.)
TÜİK’in Gelir ve Ömür Şartları Araştırmasına nazaran nüfusun en yüksek gelire sahip yüzde 40’ı toplam gelirin yüzde 70’e yakın kısmını alıyor. Başta otomobil, konut, beyaz eşya olmak üzere toplumda talep artışı yaratan bu güçlü kesim. Buna karşılık nüfusun yüzde 40’ı toplam gelirden sadece yüzde 16 hisse alıyor. Bu kısmın daha yüksek gelirli olanları otomobil ve konut üzere kıymetli malları alamasa da gelecek aylarda değerleneceğini düşündüğü deterjan, şampuan üzere paklık unsurları, sıvı yağ, şeker, un üzere stoklanabilir yiyecek unsurlarını alıp stokluyor. Bu çok tüketim harcamalarının talep artışı yoluyla fiyatların yükselmesine katkısı oluyor.
Ulusal paranın hem iç hem de dış pahasında ortaya çıkan büyük kayıplar başlı başına kriz sayılır. Buna karşılık üstte değindiğimiz çeşitli tesirler altında piyasada ortaya çıkan talep ve harcama canlılığı, kurdaki yükselişe ve büyük ölçüde onun yarattığı enflasyon artışına karşılık iktisadın canlı kalmasına ve nüfusun gelir açısından âlâ durumdaki bölümünün bu durumu kriz olarak görmemesine yol açıyor. İşin ilginci nüfusun gelir açısından makûs durumdaki kesitinde bulunan insanların bir kısmı, kendi durumlarına bakmak yerine güzel durumdaki kesitin hayatına bakarak ortada bir kriz olmadığı kanısına varıyor (optik kırılma tesiri.)
