YENİÇAĞ – Özel Haber / Merve KIZILALP
Prof. Dr. Şener Üşümezsoy’un “İstanbul sarsıntıları 250 yılda bir olmuyor” teorisine, tarihçi-yazar ve Ulusal Savunma Üniversitesi rektörü Erhan Afyoncu’dan takviye geldi. Afyoncu, 3 Eylül tarihinde yazmış olduğu İstanbul zelzeleleri 250 yılda bir olmuyor’ başlıklı yazısıyla sarsıntı bilimcilerin İstanbul sarsıntısı üzerine yapılan tüm çalışmalarını bir bir açıkladı. Başka jeologların “İstanbul’da en son sarsıntı 1766’da oldu” tezine karşı çıktı.
Afyoncu, yazısında “’Eli kulağında’ denilen İstanbul sarsıntısına karşı kentsel dönüşüm çalışmaları sürüyor. İstanbul’u etkileyen büyük sarsıntıların 250 yıllık ortayla olduğu söyleniyor.” diyerek başka jeologların tabirlerini hatırlattı. Fakat 250 yılda bir zelzele olacağı tezine karşı çıkan Afyoncu, “İstanbul’u yıkan son dört büyük zelzele farklı vakit aralıklarında oldu. 1894’teki zelzele İstanbul’un altıda birini yıkmıştı. Fakat uzmanlar tarafından İstanbul sarsıntısı olarak kabul edilmiyor” dedi.
“DEPREMLER 250 YILDA BİR OLMUYOR”
Afyoncu’nun bu yazısına dayanak çıkan Üşümezsoy, Afyoncu’nun Nicholas Ambraseys’in Caroline Finkel ile bir arada TUBİTAK ismine yazdığı kitaptaki zelzeleleri tarafsız bir biçimde okuyarak ve onlara yeni bilgiler de katarak; Marmara Denizi’nde bilhassa İstanbul’u etkileyen zelzelelerin söylendiği üzere ‘250 yılda bir zelzelelerin olmayacağını; tam aykırısı 1766 zelzelesinden sonra birebir şiddette, birebir alanda sarsıntıların olduğunu’ açıkladığına değindi.
1894 sarsıntısının bütün jeologlar tarafından dışlandığını söyleyen Üşümezsoy, Armijo’nun doğu Marmara çukurunda Yalova’dan başlayıp batıya hakikat uzanan Küçükçekmece’ye kadar fayların kırılmış olduğunu söz etti.
Bahsi edilen 1894 sarsıntısının şiddet eğilimine de bakıldığında bu zelzelelerin de şiddetlerinin hayli büyük olduğunu söz etti.
“7’NİN ÜZERİNDE BÜYÜK SARSINTI OLMAZ”
Bu durumun manasını açıklayan Üşümezsoy, “1894 zelzelesi 1766 Mayıs zelzelesinin olduğu fay üzerinde tekrar yırtılmasıdır. Bunun dışında Armijo’nun Marmara’da risk taşıyan yegane bölge orta yükselti doğuda Çınar çukuru, batıda Silivri çukuru ortasındaki yükselti alanında olduğu, bu alandaki fayın ise yapılan çalışmalardan sonra Kumburgaz çukurunda 30 kilometrelik bir fay olduğu, 10 kilometrelik bir boşluktan sonra Avcılar sırtını kestiği varsayılan ve Küçükçekmece’de Adalar fayına bağlanan bir fay çizilmekte. Meğer Adalar fayı da Küçükçekmece’ye kadar kuzeyde uzanmakta ve bunun çabucak kıyısında ikinci bir fay çizilmekte. Lakin o fay yoktur. Bu manada, 1766 zelzelesi bu hatta oluşmuş olamaz, zira burada sadece 30 kilometrelik bir fay kelam konusu. 7’nin üzerinde bir zelzele yapmaz.”
“ARMİJO TEZİNİ ÇÖPE ATTI”
“Diğer taraftan bu fayın mutlak olmadığını kanıtlamak için Armijo, 1766 Mayıs sarsıntısının çabucak kıyısında Küçükçekmece ve Kumburgaz kıyısından geçen Silivri’ye kadar uzanan; Adalar fayının devamı olan yarar kırıldığı ileri sürülmüştü. Fakat daha sonra bunun yanlış olduğunu ve çöpe attığını vurgulamıştır.
“Bu çalışmada Hubert Ferrari ve öbürleri tarafından ‘Marmara’da iki tane 4’lük sarsıntı olacak’ denilmişti, ‘1766 Mayıs depremi-1766 Ağustos depremi’ diye. Biri batı Marmara’da, Tekirdağ’da, (Ağustos depremi), oburu de Marmara’nın orta kısmının kuzeyinde olduğu Adalar fayında olduğu ileri sürülmüştür. Meğer bu tez de bütünüyle kendi tarafından çürütülmüştür. Bugün savundukları fay çizgisi ise orta sırttaki fay denmektedir. Lakin orta sırttaki fay iki modüldür ve bir seferde kırılamaz. 30 kilometre Kumburgaz fayı ve 10 kilometre orta sırtı kestiği Adalar fayına paralel gelen fay sınırı. Bunun dışında ortalarında 10 kilometre fay vardır. Bunlar bir sarsıntıda kırılamaz. Öbür taraftan Avcılar sırtını yani Küçükçekmece ve Büyükçekmece ortasındaki sırtı kestiği varsayılan fay çizgisine ilişkin bir data yoktur. Bu fay Adalar fayının birebir devamıdır. Bu durumda buz tez de çürümektedir. Fakat daha manalısı, 1894 sarsıntısının tesir alanıyla 1766 Mayıs sarsıntısının alanı teğe bir uymaktadır.”
“ADALAR FAYININ OLAĞAN ÇALIŞTIĞI YERDE YAN ATILIMLI BİR FAYIN ÇALIŞMASI MÜMKÜN DEĞİLDİR”
“1894 zelzelesi Çınar çukurunun güney kıyısında olan fay hattındadır” diyen Üşümezsoy, Armijo’nun çizdiği haritayı paylaştı. Bu haritanın çarpıldığını tabir eden Üşümezsoy, Adalar fayı ve kuzey kenar fayında 1766 sarsıntılarının olduğunun ileri sürüldüğünü aktardı ve lakin o sarsıntıların yerinin ve aralıklarının bilinmediğini belirtti. Orta yükselti içinde Naci Görür’ün “Silivri ile Küçükçekmece ortasındaki fay çizgisinin 50 kilometrelik 7 büyüklüğünde sarsıntı yapar” dediğini söz eden Üşümezsoy, “o yarar da haritada görüldüğü üzere 30 kilometre kadar Kumburgaz çukurunda 20 kilometrede ise Büyükçekmece ve Küçükçekmece ortasındaki alan vardır. Lakin ortalarında da 10 kilometrelik nokta nokta çizilmiş beyazla çevrelenmiş bir bölge vardır ki bu bölgedeki fay bir ortada kırılamaz. Zira ortadaki uzaklık 10 kilometrenin daha uzağındadır. Tıpkı yırtılmada birlikte yırtılamaz. İkinci bir konu ise Adalar fayının olağan fay olarak tarakları Küçükçekmece’ye kadar düşey fay olarak görülmektedir Armijo haritasında. O faya Küçükçekmece’den Büyükçekmece’ye kadar uzanan bir yan atılımlı fay çizilmektedir. Halbuki o yan atılımlı fay ile ilişiklik bir fayı yoktur. Adalar fayının olağan çalıştığı yerde yan atılımlı bir fayın çalışması mümkün değildir” dedi.
“KESİNLİKLE ADALAR FAYINA HAKİKAT BİR KIRILMA OLAMAZ”
Marmara’daki gerilim rejiminin 5 yüz bin yıldan beri kuzeyden güneye yanlışsız uzanan Kuveyt çiftinin altında olduğunu belirten Üşümezsoy, azamî sıkıştırma taraflarının Marmara Bölgesinde yatay ve yaklaşık oklarla gösterildiği 45 derecelik doğu-batı taraflı açı yapan bir sistem olduğunu söz etti.
Bu durumda Marmara Denizi’nde 1999 zelzelesi ve 1894 zelzelesi güney Marmara kıyısında; İzmit Körfezi’nin güneyinde ve doğu Marmara’nın güney kıyısında olan yarar kırılabilir diyen Üşümezsoy, “kesinlikle Adalar fayına hakikat bir kırılma olamaz” dedi. Adalar fayında vektörün 45-50 derece güney doğuya gerçek olan bir pozisyonu vardır. Bu durumda azamî sıkıştırma istikametiyle sıdfır derecelik bir açı olduğu için bu sistemin çalışmayacağının altını çizdi. Mekanik olarak da Kuzey Anadolu fayının güneyden Yalova Çınarcık çukurunun güney kıyısından batısına gerçek dönmesinin mümkün olmadığını tabir etti. Keza EMSC (Avrupa Akdeniz Sismoloji Merkezi)’nin kıta kenarı fayı olarak Kuzey Anadolu fayının Çınar çukurunun güneyinden geçtiğini aktardı.
“İSTANBUL’DA BEKLENEN 1766 MAYIS ZELZELESİ 1894 FAYINDA SARSINTISIYLA KIRILMIŞTIR”
Tarihsel sarsıntılardaki şiddetlerden hareket ederek fayın yerini kestirme tekniğini uygulayan Tom Parsons, 1766 sarsıntısının hem Mudanya’da faal olduğunu (kuzey Trakya’da), tabir ederken temel olarak fay yerinin Çınar çukurunun kuzeyindeki faya denk düştüğünü aktardı. Öbür taraftan 1894 depremininde bu hatta yer aldığını tabir etmiştir. Bu boyutuyla Şener Üşümezsoy “İstanbul’da beklenen 1766 Mayıs sarsıntısı 1894 fayında zelzelesiyle kırılmıştır. Nasıl ki Tekirdağ’da 1766 sarsıntısı Marmara Adası’ndan Ereğli’ye hakikat giden fay sınırında kırılma oluşmuş ise o yarar da 1912’de kırılmıştır.” dedi.
Fakat bu faylar kuzey Anadolu fay sisteminin dinamiğinde değildir. Gerek kuzeydeki Kumburgaz sırtının, Kumburgaz çukuruna bindirmesi; Silivri’yle Kumburgaz ortasındaki fay çizgisi, gerekse orta sırtı kesen ikincil bir fay olan Ereğli’nin önündeki fay çizgisi Kuzey Anadolu fay sisteminin içinde olmayan sıkıştırma rejiminden kaynaklanan ikincil bir fay sınırıdır.
Marmara Denizi’ndeki kuzey Anadolu fayı ile alakalı olan son yüz yıllık sarsıntı 1999 sarsıntısı körfez ve Tekirdağ körfez ve Çınar çukurunun güneyinde 1894 çınar çukurunun kuzeyinde 1912 Ereğli sırtı ve Marmara adası önünde ve Saros Körfezi önünde.
1509’da körfez güney kıyısı ve Çınarcık güney kıyısı kırılmış, bunun batısında ise 1556’da Kapıdağ ve Biga ortasındaki fay kırılmıştır.
Tarihe karşıtından bakarsak 1509’da fay sınırı üzerinde 1700’lü yıllarda 1719 1704 ve 1766’da bu fay kırılmış, yani İzmit Körfezi güneyi ve Çınar çukuru güney kesiti bu üç sarsıntıda 18. Yüzyılda kırılmış, öbür tarafta Marmara adası açıklarındaki 1766’da kırılmış ve devamı da Saros Körfezi’nde kırılmıştır.
Bu sarsıntıları takip ederek 1509-1719’daki fay sınırını 1999 sarsıntısı kırmış, bundan önce de 1766 ve 1754 zelzeleleri ise 1894 fayı tarafından kırılmıştır. Batıda ise 1912 yılında 1766’da kırılan fay Tekirdağ çukurunun güneyinde kırılmıştır.
Yukarıda üç devirde 1500’lü yıllarda daha sonra 1700’lü yıllarda ve 1800 ve 1900’lü yıllarda kırılan faylara baktığımız vakit aslında biri güneyde İzmit Körfezi’nin güneyinde çınar çukurunun güneyinden devam eden bir fay oburu ise Tekirdağ çukurunun güneyinden inen fay çizgisinde yer almakta. Bu sarsıntıların birebir fay çizgisi üzerinde tekrarlanması düzeneği nedir diye sorsak, bir fay kırılınca o faydaki gerilim boşalmış olur. Bir faydaki kırılma aslında homojen olarak eşit bir formda atımla kırılmaz, atımları farklı farklı atmak halinde yer almaktadır.
